آقای دکتر خسرو باقری که خود از موافقان علم دینی است، در نقد برخی از قرائت‌های علم دینی چنین می‌نویسد: “جهت حرکت در پدید آمدن علم دینی در این معنا، واپس گرایانه است. واپس‌گرایی در مقابل پیش روندگی است. علم پیش رونده، به یافته ختم می‌شود، در حالی که علم واپس‌گرا از یافته آغاز می‌کند. علم پیش رونده علمی است که پس از مواجهه با مجهولات، یافته‌های جدیدی فراهم می‌آورد و بصیرت‌ها یا مهارت‌های نوینی را در اختیار قرار می‌دهد. اما علم واپس‌گرا، یافته‌ها را در نظر می‌گیرد و می‌کوشد برای آن محملی فراهم آورد. در علم دینیِ واپس‌نگر، نخست یافته‌های علمی دانشمندان مورد نظر قرار می‌گیرند و سپس تلاش می‌شود در متون دینی، رد پایی برای این یافته‌ها فراهم آید. این حرکتِ واپس‌گرایانه، از لحاظ علمی، تهی است زیرا هرگز یافتۀ جدیدی به دست نمی‌دهد، بلکه تنها برای یافته‌های دیگران، مستندات دینی فراهم می‌آورد.”[۱]

برّرسی و نقد

دکتر علی اکبر کلانتری در کتاب جدید خود «درآمدی بر مبانی، اصول و منابع توليد علوم انسانی اسلامی» به نقد این دیدگاه پرداخته است:

چنان‌که اشاره گردید، نقد مذکور، تنها متوجّه یکی از دیدگاه‌ها در باب امکان و چیستی علم دینی یعنی دیدگاه آیةاللّه جوادی آملی است. دیدگاهی که هر چند وی از آن با تعبیر نامناسب “دایرة المعارفی” یاد می‌کند،  ولی در برابر اشکال فوق، به خوبی قابل دفاع است، چرا که از نگاه این اندیشمند، گزاره‌های کتاب و سنّت، نه به مثابۀ “یافته‌ها” بلکه به عنوان “هادی” و راهنما جهت دست‌یابی به یافته‌ها و دستاورد‌های نوین و کشف افق‌های جدید، مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنان‌که به گفتۀ وی، اصولیان با تکیه بر رهنمود به ظاهر کوچکی از معصومان: مانند جملۀ “لا تنقض الیقین ابدا بالشک” به نکات دقیق و فراوانی در باب استصحاب رسیده‌اند یا فقیهان با عطف توجّه به سخن خدای متعال أَوفُوا بِالعُقُودِ، به فروع گسترده‌ای در معاملات دست یافته‌اند. آیا می‌توان این‌گونه تحقیقات را واپس‌گرایانه دانست؟! افزون بر اینکه از نگاه این اندیشمند، عقل از جایگاه ویژه و کارآمدیِ بسیار بالا برخوردار است چرا که به عقل تجریدی محض که در فلسفه و کلام مطرح است محدود نمی‌شود، بلکه گسترۀ آن “عقل تجربی” را که در علوم تجربی و انسانی ظهور می‌یابد و “عقل نیمه تجریدی” را که عهده‌دار ریاضیات است و “عقل ناب” را که از عهدۀ عرفان نظری بر می‌آید نیز در بر می‌گیرد.  و هم‌چنین شامل عقل عملی است که کارآمدی آن در ایجاد عزم و تحریک و انگیزه و جایگاه آن در علومی مانند فقه و حقوق بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست.

پانوشت ها:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] خسرو باقری، هویت علم دینی، ص ۲۱۴